,

Oude tegels kunnen de natuur dienen

Gemeenten en inwoners die willen vergroenen, moeten vaak tegels vervangen voor groen. Maar wat te doen met die tegels? Wat moet je als bewoner? Een klein aantal is weer te gebruiken, bijvoorbeeld om een tafeltje in de tuin te maken Maar vaak blijf je dan nog met een grote hoeveelheid tegels zitten die niet in de huisvuilcontainer mogen of meegegeven worden met het grofvuil. Hoe kun je als gemeente een rol spelen in de afvoer van tegels?

Het klimaat verandert. Menigeen zal inmiddels toch wel weten, of in ieder geval gehoord hebben, dat meer groen de omgeving beter bestand maakt tegen steeds vaker voorkomende hoosbuien. Daarbij zorgt meer groen voor verkoeling in de warme zomermaanden. Om plaats te maken voor plantjes moeten gemeenten en inwoners die willen vergroenen, in tuinen en in de openbare ruimte vaak tegels eruit halen. Maar wat doe je met die tegels?

Operatie Steenbreek Nijmegen heeft samen met de regionale afvalbeheerder Dar in het voor- en najaar van 2021 op proef tegelophaaldagen in verschillende Nijmeegse wijken georganiseerd waarbij tegels gratis door Dar werden opgehaald. Hiervoor werden wijken uitgekozen die hoog scoorden qua verstening. Dit werd in het najaar herhaald in andere wijken waarbij in totaal meer dan 15.000 tegels werden opgehaald (1).

In Nijmegen wordt gebruikgemaakt van twee diensten om tegels op te halen: door Dar, beperkt tot een paar weekenden in het jaar, en door vrijwilligers van zorgboerderij Onder de Bomen in Nijmegen. Zij halen het hele jaar door tegels op bij particulieren, vertelt Ingrid Kerkvliet, campagneleider van Steenbreek in Nijmegen. ‘Dar maakt gebruik van een kraan om de tegels op te halen, bij de mensen van Onder de Bomen gebeurt dit met de hand en het vereist heel wat spierkracht om al die tegels in de bak van de vrachtwagen te leggen. Het is een heel mooie gratis service die we de mensen kunnen bieden, want als zij zelf de tegels moeten afvoeren, kost dat de nodige arbeid en je betaalt voor het storten bij de milieustraat.’

Inmiddels zijn in Nijmegen in de afgelopen jaren totaal zo’n half miljoen stenen opgehaald. Het gaat om tegels die de gemeente heeft verwijderd in de openbare ruimte, schoolpleinen die zijn vergroend én particulieren. Van de half miljoen tegels is 20 tot 25 procent van particulieren. ‘Het gaat dus goed met het ophalen van tegels’, zegt Kerkvliet. ‘We halen elk jaar ons doel van 100.000 tegels die plaatsmaken voor groen. We hebben inmiddels ook een hoge naamsbekendheid; veel mensen benaderen ons om tegels op te laten halen of voor advies.’ Het succes van het ophalen van tegels in Nijmegen heeft inmiddels navolging gekregen, vertelt Kerkvliet. ‘In de gemeente Lingewaard zijn we in oktober 2020 begonnen; daar is onze naamsbekendheid nog niet zo groot, dus dat moet nog groeien. Verder zijn we aan de slag in Breedeweg, een dorp in de gemeente Berg en Dal. Daar is een groot probleem met wateroverlast.’

Ophaalservice
Een andere gemeente met een “tegeltaxi” is Rotterdam (2) , net als Nijmegen aangesloten bij Stichting Steenbreek. De Partij voor de Dieren diende enkele jaren geleden een motie in voor de zogenaamde tegeltaxi. ‘Als je voor groen gaat hou je niet alleen tegels over, maar ook een berg zand’, zei Jaap Rozema – burgerlid voor de gemeenteraadsfractie van de partij – indertijd om aan te geven dat het moeilijk is om tegels kwijt te raken. Ze mogen niet in de buitencontainer worden gegooid en een speciale puincontainer huren is vrij prijzig. Hij pleitte er destijds voor dat tegels en zand toegevoegd werden aan grofvuil, dat kan worden opgehaald door de reinigingsdienst. Het initiatief heeft inmiddels geleid tot een gemeentelijke ophaalservice voor straattegels die plaats hebben gemaakt voor groen. In elke wijk van Rotterdam haalt de gemeente nu de tegels eenmaal per maand op maandag op. Steenbreek-gemeente Dordrecht is in 2021 begonnen met de Tegelophaalservice (3) .

De eerste actie in het voorjaar van dat jaar was direct een groot succes. Ruim 600 vierkante meter aan tegels werd opgehaald; dit zijn circa 7000 tegels die allemaal werden vervangen door beplanting. In september, oktober en november werd de actie herhaald. Op de laatste maandag van de maand haalde een vrachtwagen met een kraantje de tegels op bij bewoners. Zij konden dan in het weekend ervoor de tegels uit hun tuin halen en aan de straat leggen op een goed bereikbare plek. Ook in Groningen werd een tegeltaxi in het leven geroepen om inwoners te helpen van hun tegels af te komen (4) . Verdeeld over zeven ophaaldagen werden bijna 22.000 tegels opgehaald.

Tegelwippen
Steenbreek-deelnemer gemeente Wageningen heeft voor een andere service gekozen om het voor bewoners makkelijker te maken om tegels af te voeren. De gemeente stelde begin vorig jaar de Wageningen Duurzaam Groen-aanhanger beschikbaar voor mensen die tegels, maar ook zand of grind, willen afvoeren naar het afvalbrengstation (5) . Het lenen van de aanhanger, maximaal 3 uur, is gratis en kan vooraf gereserveerd worden. Een aantal gemeenten grijpt het jaarlijkse NK Tegelwippen aan om tijdelijk tegels op te halen.

Wil een gemeente echt werk maken van klimaatadaptieve maatregelen zoals vergroening, dan is het wenselijk om een tegelophaalservice structureel aan te bieden. De inwoners worden zo geënthousiasmeerd om hun tuin aan te pakken en tegels te vervangen voor groen, zonder zich druk te hoeven maken hoe ze tegels, al dan niet betaald, af moeten voeren. Dat vervangen van tegels door groen hoeft niet alleen beperkt te blijven tot private tuinen, maar kan ook ingezet worden voor buurttuinen en geveltuinen (waarbij sommige gemeenten ook nog de planten gratis leveren). En uiteraard kan een gemeente zelf de openbare ruimte aanpakken.

in de gemeente Haaksbergen in Overijssel

Ecokathedraal
Blijft nog steeds de vraag: wat doen we met de tegels? Wie stenen uit zijn tuin heeft gehaald, kan voor hij ze laat ophalen, eerst eens kijken of ze niet hergebruikt kunnen worden. Een mogelijkheid voor tuinenbezitters is om met tegels een “kruidenspiraal” te maken: door de tegels of stenen in een spiraalvorm te leggen wordt in de spiraal ruimte gecreëerd voor kruiden die veel zon en warmte nodig hebben, maar ook voor kruiden die meer van schaduw en vocht houden. Zo worden tegels gebruikt om de natuur te dienen. Andere mogelijkheden zijn om in een hoekje van de tuin gewoon een stapeltje stenen neer te leggen dat dienst kan doen als insecten/ amfibieën/spinnenhotel. Of de tegels of stenen gebruiken om verhoogde borders te maken of een rotstuintje te creëren van een stapelmuurtje met mossen, alpiene planten, vetplanten of mediterrane kruiden.

Maar waarschijnlijk blijf je met een hoop stenen zitten en ben je blij als ze kunnen worden opgehaald. Met een ophaalservice zijn de inwoners hun tegels kwijt, maar wat doe je als gemeente met de gewipte tegels? De gemeente kan in de openbare ruimte met opgehaalde tegels bijvoorbeeld een hooggelegen border maken, of een insectenbank in een park of plantsoen. Om burgerparticipatie te bevorderen kan dit in samenwerking met omwonenden gedaan worden.

Volgens bouwmeester Peter Wouda van de Le Roy Tuin in Heerenveen, kunnen opgehaalde tegels uitstekend gebruikt worden om de natuurontwikkeling te bevorderen. Bijvoorbeeld door de stenen in een natuurlijke omgeving te stapelen en Het beplanten van de ‘ecoruïne’ in Nijmegen. Beeld: Janke Rozemuller De contouren van de ‘ecoruïne’ in Nijmegen worden gevormd door zandophogingen. Beeld: Janke Rozemuller 24 vakblad groen de natuur het vervolgens over te laten nemen. Dit kan in een private tuin, maar zeker ook in een openbare ruimte of bos. ‘Het kan op termijn resulteren in een groene oase met grote biodiversiteit door de diverse microklimaten, zoals de Le Roy Tuin, een ecokathedraal in Heerenveen, laat zien na 50 jaar stapelen’, zo zegt Wouda in het Friesch Dagblad (6).

In Nijmegen hebben ze dat onlangs ook gedaan, vertelt Ingrid Kerkvliet. ‘Van een groot aantal stenen hebben we een heel mooie ecoruïne laten bouwen. Het is een soort Sagrada Familia geworden, al was deze sneller klaar. Er is onlangs groen tegenaan geplant en het geheel biedt straks een mooie schuilplek voor allerlei beestjes.’ De Nijmeegse “ecokathedraal” maakt deel uit van Park West en is ontworpen door kunstenaar Geert Schiks. Eerst zijn de contouren door zandophogingen gevormd en zijn plekken uitgegraven; op en binnen deze zandophogingen en uitgravingen zijn de verzamelde stenen en tegels gelegd. De zandophoging is inmiddels ook beplant en wordt verder nog dichtgelegd met stenen. De realisering van het bouwwerk van opgehaalde tegels is een samenwerking van Operatie Steenbreek, gemeente Nijmegen, kunstenaar Geert Schiks, zorgboerderij Onder de Bomen, Dar en werkgroep Groen Hees.

Puingranulaat
Er zullen waarschijnlijk altijd stenen overblijven waar niets mee gebeurt en dan lijkt de puinbreker een voor de hand liggende bestemming. Maar ook dat hoeft niet het einde te zijn. Struyk Verwo Infra, in Nederland marktleider in de publieke bestrating, verwerkt betonnen bestrating tot de schone grondstof puingranulaat om deze te verwerken in nieuwe bestratingsproducten zoals stenen en tegels. ‘Daarmee kunnen we gemeenten die oud beton toeleveren een hoger percentage secundaire grondstoffen garanderen’, aldus commercieel directeur Rinke Veld (7) . Betonpuin vervangt daarmee volgens het bedrijf minimaal 75 procent van het grind in nieuwe stenen en tegels. Het bedrijf zorgt voor het verzamelen, innemen, breken en uiteindelijk hergebruik van het betonafval (8).

Zo blijkt het simpel weghalen van tegels allerlei positieve gevolgen te kunnen hebben, voor de tuin, voor de openbare ruimte, voor vergroening, klimaatadaptatie en verhoging van de biodiversiteit. Al is een goede voorlichting essentieel, zegt Ingrid Kerkvliet. Om mensen ertoe te bewegen hun tuin te vergroenen en tegels te vervangen door groen, communiceren Kerkvliet en haar collega’s ‘zich suf’. ‘We organiseren doedagen, geven informatie over het afkoppelen van regenwater, leggen folders bij wijkcentra, en verder zijn er het NK Tegelwippen, de tuinadviesweken en de Dartegelophaaldagen. Die gaan dit jaar ook weer door. Kortom het loopt in ieder geval in Nijmegen steeds beter met de tegeltaxi en met vergroenen. Hoewel we nog lang niet klaar zijn!’

1 https://www.debastei.nl/nl/nieuws/2021/opbrengst-tegelophaaldagen-ruim-10000-stenen
2 https://nk-tegelwippen.nl/project/tegel-ophaal-service-amsterdam-rotterdam/
3 https://steenbreek.nl/dordrecht-gaat-door-met-de-tegelophaalservice/
4 https://groningenklimaatbestendig.nl/aanmelding-tegeltaxi/
5 https://wageningenduurzaam.nl/wageningenduurzaamgroen/aanhangwagen-boeking/
6 https://frieschdagblad.nl/regio/Oude-tuintegel-is-de-opstap-naar-nieuwe-natuur-door-ze-op-elkaar-te-stapelen-26809243.html
7 https://www.crow.nl/infra-innovatienetwerk/nieuws/november-2019/versnelling-naar-een-duurzame-toekomst
8 https://www.struykverwoinfra.nl/files/publicaties/Folder-Cycle-for-Concrete.pdf